سازدهنی یا هارمونیکا (به انگلیسی: Harmonica) جزء سازهای بادی است و در خانوادهٔ سازهای زبانه آزاد (Free Reed Instruments) قرار می‌گیرد.

تولید صوت در این نوع سازها نتیجه ارتعاش یک زبانه (Reed) از جنس فلز است که تنها یک سر آن به بدنه ساز متصل شده و انتهای دیگرش می‌تواند آزادانه حرکت کند. به ارتعاش درآمدن این زبانه‌ها در اثر عبور جریان هوا موجب تولید صدای ساز می‌شود.

از سایر سازهای این خانواده می‌توان ملودیکا (Melodica)، کنسرتینا (Concertina) و آکاردئون (Accordion) را نام برد. شاید برخی مواقع متوجه شباهت موجود بین صدای سازدهنی و آکاردئون شده باشید. این شباهت در جنس صدا، در واقع به خاطر شباهت در ساختمان این سازها و نحوه تولید صوت در آن‌ها است.

سازدهنی دیاتونیکی (Diatonic) که ما هم‌اکنون می‌شناسیم، در اوایل قرن نوزدهم، در آلمان ساخته شده‌است. این ساز به‌وسیلهٔ موج مهاجرین ترک‌کنندهٔ آلمان، به ایالات متّحده و بریتانیای کبیر برده شد و در اواسط قرن نوزدهم، در سراسر جهان، نواخته می‌شده‌است.

طبقه بندی و انواع سازدهنی :

سازدهنی را به روش های مختلفی طبقه بندی می کنند اما اگر از سازدهنی های بیس (Bass) و کورد (Chord) صرف نظر کنیم ، سازدهنی هایی را که بیشتر برای نواختن سولو (Solo) استفاده می شوند می توان در یک طبقه بندی بسیار کلی به 2 گروه اصلی تقسیم کرد:

1. سازدهنی های دو زبانه ای (Double Reed(ed) Harmonicas) 

2. سازدهنی های تک زبانه ای (Single Reed(ed) Harmonicas)

1. سازدهنی های دو زبانه ای 

در این نوع سازدهنی ها هر سوراخ سازدهنی تنها با عمل دمش یا مکش به صدا در می آید و در هر سوراخ 2 زبانه وجود دارد. به همین علت ، هر نتی که با عمل دم/دمش (Blow) یا بازدم/مکش (Draw) به صدا درمی آید ، حاصل ارتعاش همزمان 2 زبانه است.

از سازدهنی های این گروه می توان به انواع اکتاو (Octave) و ترمولو (Tremolo) اشاره کرد.

در سازدهنی های اکتاو دو زبانه مذکور با یک اکتاو فاصله نسبت به هم کوک می شوند و در نتیجه موقع نواختن هر دو زبانه با هم مرتعش می شوند و صدای تمام نت ها به صورت یک فاصله هشتم یا همان اکتاو تولید می شود.

در سازدهنی های ترمولو دو زبانه مزبور با اختلاف اندکی در فرکانس (در حد چند cent ) نسبت به هم کوک شده اند. در هنگام نواختن هر دو زبانه با هم به ارتعاش در می آیند و صدای حاصل کیفیتی دوگانه دارد که اصطلاحا Tremolo Effect نامیده می شود و در سایر سازهای زبانه آزاد (Free Reed Instruments) مانند آکاردئون نیز وجود دارد.

2. سازدهنی های تک زبانه ای 

در سازدهنی های تک زبانه ای هر نتی که با عمل دم/دمش (Blow) یا بازدم/مکش (Draw) به صدا درمی آید ، تنها حاصل ارتعاش یک زبانه است.

سازدهنی های دیاتونیک (Diatonic) و کروماتیک (Chromatic) در این گروه قرار می گیرند.

در سازدهنی های دیاتونیک در هر سوراخ 2 زبانه وجود دارد که هریک از آنها فقط با عمل دمش یا مکش به صدا درمی آید. رایج ترین نوع این سازدهنی نوع ماژور (Major) است که در آن از نت های گام دیاتونیک ماژور (Major Diatonic Scale) استفاده می شود و در حالت عادی غیر از این نت ها ، نت دیگری با آن قابل اجرا نیست. اما با کمک گرفتن از تکنیک هایی مانند Bending و Overbending می توان سایر فواصل و نت های متعلق به گام کروماتیک را نیز با آن اجرا کرد.

کاربرد انواع مختلف ساز دهنی

از انواع مختلف سازدهنی بر حسب قابلیت‌های مختلف و جنس صدایشان در سبک‌های خاصی از موسیقی بیشتر استفاده می‌شود که در اینجا به صورت مختصر و فهرست وار به آن‌ها اشاره می‌کنیم:

• سازدهنی ترمولو و اکتاو: سبک‌های Folk و Pop

• سازدهنی دیاتونیک: سبک‌های Blues, Country, Rock, Irish, Folk و Pop

• سازدهنی کروماتیک: سبک‌های Classical, Jazz, Irish و Pop

• سازدهنی بیس و کورد: سبک‌های Classical و Pop البته بیشتر به صورت گروه نوازی

نحوه انتخاب نوع ساز دهنی

۱- اگر با گوش دادن به سبک های زیر بیشتر جذب موسیقی شده و حال خوبی پیدا میکنید بهتر است شما هارمونیکای کروماتیک را برای آغاز انتخاب کنید: pop – pop/irani – traditional – classic – jazz – folk

۲- و اگر سبک مورد علاقه شما در سبک های زیر است بهتر است برای شروع از هارمونیکای دیاتونیک استفاده کنید: blues – country -western – pop & rock – jazz – folk

۳- و اگر سبک مورد نظری در ذهن ندارید و عاشق این ساز شده اید بهتر است از هارمونیکای کروماتیک شروع کنید.